Συστημικη Προσεγγιση

Στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών  μια θεωρία, με επίκεντρο την οικογένεια, εντάχθηκε  στην εκπαίδευση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας  σε πολλές χώρες. Το μήνυμα έχει ως εξής: “Αν θέλεις να βοηθήσεις μια οικογένεια, πρέπει να βρεις πως ορίζουν τα προβλήματά τους , ποια είναι τα αποθέματά τους και πως λειτουργεί το οικογενειακό τους σύστημα» (Friedman, 2013). Η Συστημική θεραπεία αποτελεί  εφαρμογή τη Συστημικής θεωρίας  στον χώρο της ψυχικής υγείας. Παρουσιάστηκε τη  δεκαετία του 1940 και μετατόπισε  την οπτική από το άτομο στο «όλον» και από τα προσωπικά χαρακτηριστικά στις σχέσεις. Είναι ένα σύγχρονο, επιστημονικό μοντέλο κατανόησης της πραγματικότητας. Έχει τις ρίζες του στη λεγόμενη γενική θεωρία των συστημάτων, όπως  τη διατύπωσε, το 1968, ο  Βιολόγος Ludwig Von Bertalanffy.

Σύστημα θεωρείται  ένα  σύνολο στοιχείων σε αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση. Κάθε φορά που προκαλείται μια αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επέρχεται  αλλαγή σε ολόκληρο το σύστημα (Bateson 1972 ). Παραδείγματα ανθρωπίνων συστημάτων: Μια οικογένεια, μια επιχείρηση, μια τάξη σχολείου. Σήμερα μιλάμε, πλέον, για τη Συστημική προσέγγιση.

Σύμφωνα με την Συστημική προσέγγιση  γεννιόμαστε, αναπτυσσόμαστε και εξελισσόμαστε μέσα σε συστήματα, δηλαδή μέσα σε ομάδες που ασκούν ισχυρή επιρροή. Κυρίαρχο σύστημα είναι η οικογένεια. Μέσα σε  κάθε σύστημα τα μέλη συνδέονται μεταξύ τους με ένα πλέγμα σχέσεων που καθορίζει την πορεία και την εξέλιξη όλων. Τα μέλη μιας οικογένειας αλληλοεπηρεάζονται σε τέτοιο βαθμό που είναι αδύνατον να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά του καθενός ανεξάρτητα από τη συμπεριφορά του άλλου. Η οικογένεια  δεν είναι μια απλή συγκέντρωση  ατόμων αλλά αποτελεί  ένα σύνολο με τη δική του δομή, δικούς τους κανόνες και στόχους. Όταν αναφερόμαστε στην Συστημική θεραπεία, στην πραγματικότητα,  αναφερόμαστε σε ένα γενικό, ευρύ όρο που  περιλαμβάνει ένα μεγάλο αριθμό μοντέλων, τα οποία μπορεί να είναι και εντελώς ετερογενή μεταξύ τους. Μια προσπάθεια να συνοψίσουμε τα διάφορα μοντέλα και τις προσεγγίσεις της Συστημικής θεραπείας:

1. Κλασικά μοντέλα: Περιλαμβάνουν  τη δομική οικογενειακή θεραπεία του Minuchin (1921-2017), το πολυγενεακό  μοντέλο του Böszörményi-Nagy Iván (1920-2007),  τη  βιωματική οικογενειακή θεραπεία της Virginia Satir (1916-1988) και του  Carl Whitaker (1912-1995), τη στρατηγική οικογενειακή θεραπεία του Jay Douglas Haley (1923 –2007) και τη Συστημική Κυβερνητική οικογενειακή θεραπεία των Salvini Palazzoli & al.
2. Κυβερνητική Β΄ τάξης: Περιλαμβάνει τη  Συστημική Κονστρουκτιβιστική θεραπεία των Βοscolo & al και την αναστοχαστική ομάδα τουTom Andersen (1936–2007).
3. Αφηγηματικές προσεγγίσεις: Περιλαμβάνει τους  εποικοδομητικούς  και βοηθητικούς διαλόγους της Harlene Anderson (1942-  ), του Harold Goolishian (1924-1991), τη θεραπεία ως αποδόμηση του Michael White (1948-2008) και τη βραχεία θεραπεία εστιασμένη στη λύση  του Steve de Shazer (1940-2005).

Ακολουθεί ενδεικτική παρουσίαση σημαντικών μοντέλων και προσεγγίσεων στην Συστημική Οικογενειακή Ψυχοθεραπεία.

 

ΤΟ ΔΟΜΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ

Το μοντέλο έχει ως κυρίαρχη ιδέα  ότι τα συμπτώματα ενός ατόμου κατανοούνται καλύτερα όταν αυτά έχουν τις ρίζες τους μέσα στο πλαίσιο των οικογενειακών σχημάτων συναλλαγής, όπως, επίσης, ότι  για να υπάρξει ανακούφιση από τα συμπτώματα είναι απαραίτητη  μια αλλαγή στην οργάνωση ή στη δομή της οικογένειας και ότι ο θεραπευτής πρέπει σε αυτή τη διαδικασία να αναλάβει έναν ηγετικό ρόλο. Είναι γεγονός ότι  το σύμπτωμα άσκησε μεγάλη επίδραση στην εφαρμογή των πρακτικών πολλών οικογενειακών θεραπευτών, τουλάχιστον,  για τρεις δεκαετίες. Οι εμπειρίες που περιλαμβάνονται στην εκμάθηση των δομικών τεχνικών έχουν περιγραφεί από τον Minuchin και από τους υπό επίβλεψη θεραπευτές του(Goldenberg,2000). Είναι χρήσιμο να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας ότι η δομική θεραπεία ήταν παιδί της ανάγκης και οι απαρχές της βρίσκονται στη δεκαετία του ’60 όταν ο Minuchin έκανε θεραπεία, εκπαίδευση και έρευνα στο σχολείο Wiltwyck στη Νέα Υόρκη. Ο πληθυσμός του σχολείου αποτελούνταν από παραβατικούς ανηλίκους, οι οποίοι προέρχονταν από πολυ-προβληματικές φτωχές οικογένειες και οι παραδοσιακές τεχνικές, τόσο οι ατομικές όσο και οι ομαδικές, δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα σε αυτά τα αγόρια. Το πιο απογοητευτικό ήταν η διαπίστωση ότι κάθε πρόοδος που είχε επιτευχθεί με τις παραδοσιακές τεχνικές φαινόταν ότι εξαφανιζόταν μόλις το παιδί επέστρεφε στην οικογένειά του (Friedman, 2013).

Μια από τις βασικές ιδέες που εκφράστηκαν από τον Minuchin είναι ότι, τα άτομα και τα συστήματα ποικίλουν στον βαθμό της συναισθηματικής  και της φυσικής εγγύτητας  ή απόστασης (Johnson, Waldo,1998). Μέχρι σήμερα, στην θεραπεία  με οικογένειες παραμένει χρήσιμο το ερώτημα με ποιο τρόπο σχετίζονται μεταξύ τους το υποσύστημα των γονέων και αυτό των παιδιών και αν τα όρια στην οικογένεια είναι σαφή ή ασαφή.

Η πρακτική της δομικής θεραπείας χαρακτηρίζεται από την εστίαση στη δράση παρά στην λεκτική αναφορά και στη δραστηριοποίηση των μελών, περισσότερο μέσα στη συνεδρία παρά στην ανάθεση εργασιών ανάμεσα στις συνεδρίες (Kerrie,McKinnon,1986). Όταν οι πελάτες έρχονται στον θεραπευτή με ένα πρόβλημα προς επίλυση, συνήθως, περιμένουν από τον θεραπευτή να αποδεχθεί το πρόβλημα που του παρουσιάζουν και να τους ορίσει τη θεραπεία. Αυτή η τακτική είναι σωστή για ιατρικά προβλήματα αλλά τα προβλήματα που φέρνουν οι οικογένειες στη θεραπεία, σπάνια, είναι ιατρικά. Η πρώτη πρόκληση για τον θεραπευτή είναι να μετακινήσει τους πελάτες από το ιατρικό μοντέλο και τον γραμμικό τρόπο σκέψης στην κατανόηση της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στα μέλη (Nichols,Tafuri,2013).

Οι δομικές θεωρίες δίνουν έμφαση:

1. στην ολότητα του οικογενειακού συστήματος,
2. στην επιρροή της ιεραρχικής οργάνωσης της οικογένειας και  
3. στην αλληλοεξαρτώμενη λειτουργία των υποσυστημάτων της ως των  σημαντικότερων παραγόντων καθορισμού της ευημερίας των μελών της. Είναι η βαθύτερη οργανωτική δομή της οικογένειας (δηλαδή τα μόνιμα και κανονιστικά σχήματα αλληλεπίδρασης) και η ευελιξία της στο να ανταποκρίνεται στις συνθήκες που αλλάζουν σε όλο τον κύκλο ζωής της εκείνα τα στοιχεία που βοηθούν στην κατεύθυνση της εμφάνισης λειτουργικών ή δυσλειτουργικών σχημάτων (Goldenberg,2000).

 

ΤΑ ΔΙΑΓΕΝΕΑΛΟΓΙΚΑ ΜΟΝΤΕΛΑ

Τα άλυτα ζητήματα στις οικογένειες προέλευσης μπορεί να εμφανίζονται σε σχήματα συμπτωματικής συμπεριφοράς σε μεταγενέστερες γενιές. Ένας αριθμός οικογενειακών θεραπευτών -ο Murray Bowen, ο Böszörményi-Nagy Iván, ο James Framo, ο Carl Whitaker -ενσωμάτωσαν γενεαλογικά ζητήματα στη δουλειά τους με οικογένειες.

 

ΤΟ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ

H στρατηγική προσέγγιση βρέθηκε στο επίκεντρο τη δεκαετία του 1980. Οι κύριοι υποστηρικτές της, οι  Cloe Madanes(1940- )  και Jay Douglas Haley (1923 –2007),  υποστήριξαν  ότι  το βασικό χαρακτηριστικό της προσέγγισης αυτής είναι ότι ο θεραπευτής αναλαμβάνει την ευθύνη να επινοήσει μία στρατηγική για να επιλύσει το παρουσιαζόμενο πρόβλημα του πελάτη

ΣΧΟΛΗ ΜΙΛΑΝΟΥ

Η ομάδα του Μιλάνo (Mara Selvini Palazzoli, Luigi Boscolo, Gianfranco Cecchin, Giuliana Prata) προσπάθησε, ήδη, από πολύ νωρίς να εφαρμόσει ένα κυβερνητικό κονστρουκτιβισμό. Κίνητρα, συναισθήματα, ανάγκες και ατομικές συγκρούσεις θεωρούνται κατασκευάσματα μιας πατροπαράδοτης επιστημολογίας.  Η οικογένεια προσεγγίζεται ως ένα σύστημα το οποίο διέπεται από κανόνες.

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ

Η αίσθηση που έχουμε για την πραγματικότητα οργανώνεται και διατηρείται μέσα από ιστορίες από τις οποίες κυκλοφορεί η γνώση μας για τον εαυτό μας και για τον κόσμο που ζούμε.

ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ

Η εμπειρική προσέγγιση  προέρχεται από την ‘ανθρωπιστική’ ψυχολογία. Δίνει έμφαση στην «εδώ και τώρα» εμπειρία. Η ποιότητα της εμπειρίας που αποκτά κανείς αποτελεί κριτήριο για την  ψυχική υγεία. Η προσέγγιση αυτή επικεντρώθηκε   στην  ανάπτυξη του ατόμου και στη διεύρυνση της εμπειρίας, σε αντίθεση με άλλες συστημικές προσεγγίσεις που έδιναν έμφαση στην αλληλεπίδραση. Μέσα από  της διεύρυνση της ατομικής εμπειρίας, νέοι δρόμοι θα εμφανιστούν για την οικογένεια, νέο υλικό θα δημιουργηθεί  και, αποκτώντας μεγαλύτερη επίγνωση,  θα ενεργοποιηθεί η αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών της οικογένειας και το μοίρασμα των συναισθημάτων. Υγιής  θεωρείται η οικογένεια  που επιτρέπει στα μέλη της την ελευθερία να είναι ο εαυτός τους.

Η ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ

Με την είσοδο στον 21^ο αιώνα, το μεταμοντέρνο κίνημα στην οικογενειακή θεραπεία συνεχίζει δυναμικά την πορεία του,  αποτελώντας μια άμεση αμφισβήτηση της συστημικής σκέψης, ιδιαίτερα εκείνης της Κυβερνητικής Α’ τάξης.

Στην αξιολόγηση είναι σημαντικό να λαμβάνονται υπόψη, όχι μόνο ένα πρότυπο για την εκτίμηση  του επιπέδου λειτουργίας μιας οικογένειας, αλλά, επίσης, και άλλοι παράγοντες όπως  η εθνικότητα, η φυλή, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, το είδος της οικογενειακής οργάνωσης, το φύλο,  ο πολιτισμός. Οι προσωπικές εμπειρίες και απόψεις των μελών της οικογένειας ατομικά πρέπει επίσης να αποτελούν αντικείμενο μελέτης, όπως και η αλληλεπίδραση της οικογένειας με ευρύτερα κοινωνικά συστήματα. Οι όποιες παρεμβάσεις για να αλλάξει ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί μκα οικογένεια μπορεί να ενέχουν  τον κίνδυνο να επιβάλλουν μια  συμβατική, ή επηρεασμένη από τις κοινωνικές νόρμες,  άποψη για τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν  μία κανονική ή ευτυχισμένη οικογένεια ή για τα στοιχεία εκείνα που θα έπρεπε να  αλλάξει μία οικογένεια που κρίνεται δυσλειτουργική. Από την άλλη, οι  θεραπευτές της μεταμοντέρνας σκέψης  έχουν την τάση να υιοθετούν  μια στάση «άγνοιας» (Anderson & Goolishlan, 1988), παραμερίζοντας την, εκ  των προτέρων, σχηματισμένη άποψη για το πώς πρέπει να είναι  μια οικογένεια. Τα μέλη της οικογένειας και ο θεραπευτής, εξετάζουν τα συστήματα πεποιθήσεων μέσω των οποίων κάθε μέλος της οικογένειας βλέπει την πραγματικότητα έχοντας  μια στάση συνεργασίας.Με αυτό τον τρόπο, ο θεραπευτής αντί να εστιάζει στην προέλευση των προβλημάτων, στρέφεται μαζί με τα μέλη της οικογένειας στην εύρεση λειτουργικών λύσεων. Γνωρίζοντας ότι οι υποθέσεις τους για τον κόσμο σχηματίζουν τη βάση για τις σημασίες που δίνουν στα γεγονότα, βρίσκονται σε θέση, από κοινού , να δημιουργήσουν ή να κατασκευάσουν νέες απόψεις για την «πραγματικότητά» τους και νέες επιλογές που μπορούν να ακολουθήσουν.

Με αυτό τον τρόπο, οι άνθρωποι συνδέουν και κατασκευάζουν τις κοινές τους απόψεις για την πραγματικότητα.  Έτσι, η ανάπτυξη γνώσης αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο, που μεσολαβείται από τη γλώσσα, και όχι μία αντικειμενική αναπαράσταση της πραγματικότητας. Η έννοια της «εφηβείας», για παράδειγμα, δε θεωρούνταν μία σημαντική περίοδος της ανθρώπινης ανάπτυξης μέχρι πρόσφατα.Εμφανίστηκε ξαφνικά η περίοδος αυτή, ή άρχισαν οι άνθρωποι μέσα σε αυτό τον αιώνα να ταξινομούν τις απόψεις τους σε τύπους ή τάξεις με βάση τις χρονολογικές ηλικίες; Προφανώς το δεύτερο. Ο Gergen εφιστά την προσοχή σε μοντέρνες έννοιες όπως «ρομαντική αγάπη» ή «μητρική αγάπη» ως επινοημένες κοινωνικές κατασκευές. Στην εποχή μας, οι όροι «συν-εξαρτημένος» ή «γκέι» ή «διπολικός»  ή «οριακός» είναι επινοημένοι – κοινωνικές κατασκευές – που τις προσωποποιούμε, σαν να υπήρχαν. Σύμφωνα με τη μεταμοντέρνα άποψη, κάθε ένας από αυτούς είναι απλώς μία επινοημένη ετικέτα που οι πελάτες και οι θεραπευτές μπορεί να φέρουν στη θεραπεία. Μία επικίνδυνη συνέπεια, υποστηρίζει ο deShazer (1991), είναι ότι, ως θεραπευτές, διατρέχουμε τον κίνδυνο να θεωρήσουμε ότι έχουν πραγματική υπόσταση, έννοιες που είναι δανεισμένες από την κυβερνητική πρώτης σειράς (όπως η ομοιόσταση) στην περιγραφή των οικογενειών σαν οι οικογένειες να κατείχαν πράγματι τις έννοιες αυτές και οι έννοιες αυτές να εξηγούν τα προβλήματα τους. Οι μεταμοντέρνοι στοχαστές χρησιμοποιούν  την έννοια του κονστρουκτιβισμού  για να υπογραμμίσουν την  υποκειμενική κατασκευή της πραγματικότητας. Η γνώση που έχουμε αποκομίσει  για τον κόσμο είναι αποτέλεσμα  δικής μας δημιουργίας, ταξινόμησης, κατασκευής, και απόδοσης σημασίας σε ό,τι βιώνουμε και δεν αποτελεί τη γνώση του κόσμου όπως πραγματικά είναι. Τελικά, το κάθε άτομο  κατασκευάζει μία έννοια για τον κόσμο,  έξω από αυτό,  βασισμένη στις δικές του προϋπάρχουσες επικρατούσες πεποιθήσεις, που με τη σειρά τους αντιπροσωπεύουν  τις επικρατούσες κοινωνικές πεποιθήσεις. Οι πεποιθήσεις αυτές διατηρούνται  ζωντανές και μεταδίδονται μέσω ιστοριών ή αφηγήσεων που μοιραζόμαστε στην μεταξύ μας επικοινωνία. Επίσης,  οι αφηγήσεις αυτές παίζουν σημαντικό ρόλο στην οργάνωση και στη διατήρηση μιας άποψης για τον εαυτό μας και για τα γεγονότα  της ζωής μας. Οι άνθρωποι οργανώνουν τις εμπειρίες τους και ακόμα και τις αναμνήσεις τους κυρίως με τη μορφή προσωπικών αφηγήσεων, προσωπικών και οικογενειακών ιστοριών, μύθων σχετικά με τα χαρακτηριστικά ή τα βιώματα της οικογένειας,  έτσι ώστε να αποκτήσουν κάποια αίσθηση τάξης, συνέχειας, και νοήματος στις ζωές τους. Το κάθε άτομο αναπόφευκτα βλέπει τον κόσμο, όπως το θέτουν οι Parry και Doan μέσω του φακού μιας διαδοχής ιστοριών όχι μόνο μιας προσωπικής ιστορίας, αλλά μιας ιστορίας φύλου, κοινότητας, τάξης, και πολιτισμού.

 

 

Βιβλιογραφία
 -Schlippe, A.V. & Schweitzer, J.:Εγχειρίδιο της Συστημικής Θεραπείας και   Συμβουλευτικής, Εκδόσεις University Studio Press, Μετάφραση Ε. Μοτάκη & Β. Ιωαννίδου, Θεσσαλονίκη 2008
 -Σημειώσεις μαθήματος 2011-2014, Εργαστήριον Συστημικής Ψυχοθεραπείας & Εκπαίδευσης