Η ΖΗΛΙΑ ΣΤΙΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΕΣ ΜΑΣ ΣΧΕΣΕΙΣ: ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ Ή ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗ;

Η ζήλια  είναι ένα αρκετά συνηθισμένο, αν και επώδυνο,  συναίσθημα, που ενεργοποιείται κάθε φορά που αισθανόμαστε ότι απειλείται η αποκλειστικότητα σε μια σχέση οικειότητας. Συνήθως, σχετίζεται με την ύπαρξη ή την παρουσία τρίτου προσώπου, το οποίο μπορεί να είναι υπαρκτό ή φανταστικό.

Από την άποψη της διάγνωσης, υπάρχει  σχετική δυσκολία να διαπιστωθεί  πότε μιλάμε για «φυσιολογική» και πότε για «παθολογική» ζήλια, ενώ είναι σημαντικός και ο ρόλος του κοινωνικού πλαισίου μέσα στο οποίο εκδηλώνεται.

Έτσι, η ζήλια μπορεί να είναι ένα «υγιές»  συναίσθημα που αποσκοπεί στην προστασία και στην διατήρηση των δεσμών  που δημιουργούμε με άλλα πρόσωπα και στη διασφάλιση της επιβίωσής μας, ή μπορεί, επίσης, να είναι ένδειξη μιας παθολογικής συμπεριφοράς. Η παθολογική ζήλια εκδηλώνεται με συνεχείς  εμμονικές και ανεξέλεγκτες ιδέες ότι ο/η ερωτικός/ή  σύντροφος είναι άπιστος/η,  ακόμη και στην περίπτωση απουσίας αποδείξεων που υποστηρίζουν αυτή την πεποίθηση.

Η ψυχαναλυτική θεωρία, αρχικά, αναφέρθηκε στη  φυσιολογική και στην παθολογική ζήλια θεωρώντας ως αιτία για τη  δεύτερη τον πρώιμο ανταγωνισμό των παιδιών  για την διεκδίκηση της αγάπης των γονιών  τους(Seeman).

Σύμφωνα με τη θεωρία της προσκόλλησης  του Bowlby, η εμπιστοσύνη έχει τις ρίζες της  στο είδος και στην ποιότητα της σχέσης ανάμεσα στο βρέφος και στους φροντιστές του (συνήθως τη  μητέρα). Το  βρέφος, είναι απαραίτητο να  δημιουργήσει  μια ασφαλή σχέση με έναν τουλάχιστον γονέα, προκειμένου να αναπτύξει την ικανότητα να ρυθμίζει αποτελεσματικά τα συναισθήματα στην πορεία της ζωής του. Η ασφαλής προσκόλληση στην παιδική ηλικία  έχει συσχετιστεί με χαμηλή πιθανότητα παθολογικής ζήλιας (Costa et al., 2015), ενώ η ανασφαλής προσκόλληση έχει συσχετιστεί με την τάση να εκδηλώνει κάποιος στις σχέσεις του πιεστική και ελεγκτική συμπεριφορά. (Mikulincer & Shaver, 2012). Όταν τα παιδιά μεγαλώνουν, φαίνεται να υπερεκτιμούν τις απειλές για τις σχέσεις τους και, ταυτόχρονα, να βιώνουν ανασφάλεια  για τη  δέσμευση του συντρόφου τους στη σχέση(Kruger et al., 2013).

Ο/η  σύντροφος που ζηλεύει αισθάνεται να απειλείται  από έναν πραγματικό ή φανταστικό αντίζηλο και βιώνει έντονο άγχος που τον ωθεί να αναζητήσει στοιχεία που επιβεβαιώνουν την   απιστία  ή να προχωρήσει σε ενέργειες για να προλάβει μια  πιθανή  απιστία. Βιώνει λύπη, θυμό, πικρία, μίσος, ενοχές.

Η ζήλια μπορεί να εκδηλωθεί με ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών, που κυμαίνεται  από τη λεγόμενη «φυσιολογική ζήλια», η οποία είναι ένα συναίσθημα συνηθισμένο στις ερωτικές σχέσεις  και φτάνει έως τα άκρα, δηλαδή,  μορφές της ζήλιας  που αποτελούν συμπτώματα  των ψυχικών ασθενειών.

Ο σύντροφος που γίνεται αποδέκτης της ζήλιας μπορεί, αρχικά, να κολακευτεί ή να βρει αυτή την κατάσταση ενδιαφέρουσα. Η  ζήλια, επίσης, μπορεί να πυροδοτήσει  το πάθος και να οδηγήσει σε μεγαλύτερη ερωτική διέγερση, όμως αυτά τα φαινομενικά οφέλη  έχουν ημερομηνία  λήξης. Συνήθως, το άτομο δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του ζηλιάρη συντρόφου για πολύ μεγάλο διάστημα και αυτό που, αρχικά,  μπορεί να είχε φανεί ως χαριτωμένο ή διεγερτικό  καταλήγει σε συναισθήματα  άγχους,  φόβου, θλίψης.

Πότε όμως αναφερόμαστε σε παθολογική ζήλεια;

Αναφερόμαστε σε παθολογική ζήλια  όταν  αυτή καταλήγει  σε εμμονή και χαρακτηρίζεται από την έντονη, συνεχή και επαναλαμβανόμενη  ενασχόληση με την υποθετική ή πραγματική απιστία του/της συντρόφου.

Ας δούμε ποια είναι τα πιο συνηθισμένα χαρακτηριστικά της παθολογικής ζήλειας:

• Επώδυνα  συναισθήματα

Οι πάσχοντες αναφέρουν συναισθήματα άγχους, φόβου, συναισθηματικού πόνου και κατάθλιψης  σε τέτοιο βαθμό που να επηρεάζουν αρνητικά τη λειτουργικότητά τους. Συνήθως,  πρόκειται για άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη εμπιστοσύνης, έντονη καχυποψία και ανασφάλεια. Παρουσιάζουν  έντονη ενασχόληση με εμμονικές σκέψεις, υποψίες και φαντασιώσεις, επινοούν  σενάρια σχετικά με το που βρίσκεται ο σύντροφος και με ποιον/ποιαν  είναι. Γενικά, οι πάσχοντες βρίσκονται σε μια διαρκή καχυποψία και επαγρύπνηση.

• Ενέργειες για επιβεβαίωση  

Εκτός από τα συναισθήματα και τις σκέψεις,  οι πάσχοντες παρουσιάζουν συμπεριφορές που στόχο έχουν να επιβεβαιώσουν τις υποψίες τους. Έτσι, μπορεί να κάνουν έρευνα στα προσωπικά αντικείμενα του  συντρόφου (ημερολόγια, κινητό, e-mails), να τον ελέγχουν με επισκέψεις,  χωρίς προηγούμενη ενημέρωση, να τον ανακρίνουν, να τον πιέζουν να παραδεχθεί την απιστία, να απαιτούν από εκείνον πιο συχνές ή πιο έντονες  σεξουαλικές επαφές,  ως απόδειξη της πίστης τους , να του απαγορεύουν τις επαφές με άλλα άτομα ή να τον παρακολουθούν.

• Διαστρεβλωμένη κρίση

Το άτομο δείχνει να αδυνατεί να επεξεργαστεί τις πληροφορίες σύμφωνα με τη λογική, ενώ δεν δείχνει να προσέχει τα αντικρουόμενα στοιχεία. Η ικανότητα αντίληψης και ορθής κρίσης  παρουσιάζονται διαστρεβλωμένες. Όλες οι ενδείξεις οδηγούν σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση, δηλαδή, αυτή που έχει το άτομο εξ αρχής  στο μυαλό του, της απιστίας, ανεξάρτητα αν υπάρχουν στοιχεία για το αντίθετο. Έτσι,  καταλήγει να αγνοεί ή να  απορρίπτει οποιεσδήποτε  ενδείξεις  αντίθετες σε ό,τι το ίδιο  θεωρεί ως αληθές.

• Αποφυγή

Οι πάσχοντες μπορεί να προσπαθούν να αποφύγουν τις συνθήκες ή τα συγκεκριμένα άτομα που συνδέονται με το συναίσθημα της ζήλιας τους. Αλλά και ο σύντροφος,  από την πλευρά του, είναι  συνηθισμένο  να προσπαθεί να αποφύγει  ενέργειες, αναφορές ή συναντήσεις  που  μπορεί να πυροδοτήσουν τη ζήλια του συντρόφου.

• Παράλογες φαντασιώσεις

Το άτομο που βιώνει τη ζήλια μπορεί να υποφέρει από την παρουσία παράλογων φαντασιώσεων οι οποίες τον οδηγούν να  καταλήγει σε συμπεράσματα παίρνοντας  αποφάσεις,  παρορμητικά, κλείνοντας τα μάτια στις αντίθετες ενδείξεις.

• Παρενοχλητικές συμπεριφορές

Ο πάσχων καταφεύγει συστηματικά σε λεκτικές επιθέσεις προς τον σύντροφό του εξαπολύοντας κατηγορίες αστήριχτες. Μπορεί να ελέγχει τις κινήσεις του συντρόφου και να του  απαγορεύει να επισκέπτεται συγκεκριμένα μέρη ή να έρχεται σε επικοινωνία με συγκεκριμένα άτομα. Μπορεί να τον ακολουθεί όταν φεύγει από το σπίτι ή να του επιβάλλει την παρουσία του σε διάφορες κοινωνικές περιστάσεις. Με αυτόν τον τρόπο τον αναγκάζει να ζει σε συνθήκες ομηρίας, σε έναν τρόπο ζωής στον οποίο  χάνεται κάθε έννοια ελευθερίας και αυτενέργειας.

• Κακοποίηση

Η καχύποπτη και ελεγκτική συμπεριφορά του πάσχοντα μπορεί να οδηγήσει σε αντιπαραθέσεις και συγκρούσεις με τον/την σύντροφο αλλά και επιθέσεις προς εκείνο το πρόσωπο που ο πάσχων αντιλαμβάνεται ως αντίζηλο. Σε σχετικές έρευνες,  έχει βρεθεί ότι η ζήλια είναι η πιο συνηθισμένη αφορμή για συγκρούσεις ανάμεσα στα ζευγάρια καθώς και  για την κακοποίηση των γυναικών.

• Αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές

Ο πάσχων μπορεί να εκδηλώνει παράτολμες συμπεριφορές που μπορεί να έχουν αυτοκαταστροφικό χαρακτήρα με αποκορύφωμα την αυτοκτονία. Αλλά και ο σύντροφος, ο οποίος βρίσκεται συνεχώς κατηγορούμενος  για απιστία, μπορεί επίσης να αντιδράσει έντονα με θυμό και βία απέναντί του με αποτέλεσμα την κλιμάκωση της έντασης, με απρόβλεπτες συνέπειες.

• Παραλήρημα

Στη βιβλιογραφία,  κάποιοι συγγραφείς όταν αναφέρονται  στο «ζηλοτυπικό παραλήρημα»  ταυτίζουν την παθολογική ζήλεια με παρανοειδή συμπτώματα(Βαϊδάκης, 2004).

Στην παθολογική  ζήλια, καθημερινά  γεγονότα, συμπεριφορές,  λέξεις, βλέμματα, κινήσεις, χειρονομίες  παρεξηγούνται  και παρερμηνεύονται.

Με τη ζήλια, ιδιαίτερα στην μορφή που αναφέρεται  ως παθολογική  έχει ασχοληθεί η  ιατροδικαστική ψυχιατρική, επειδή υπάρχει σύνδεση μεταξύ της εκδήλωσής της και την διάπραξη ποινικών αδικημάτων, κυρίως  της ενδοοικογενειακής βίας αλλά και άλλων μορφών επιθετικής συμπεριφοράς ακόμη  και ανθρωποκτονιών. Μάλιστα, σε μια μελέτη 80 περιστατικών δολοφονίας-αυτοκτονίας που αφορούσαν 176 άτομα στο Βέλγιο (De Koning & Piette, 2014), το κύριο κίνητρο των δραστών ήταν η «ερωτική ζήλια», με το αλκοόλ να παίζει ρόλο στο 1/3 των περιπτώσεων.

Πώς να χειριστείτε τη ζήλια του/της συντρόφου σας :

• Ζητήστε από τον/την σύντροφό σας  να σας μιλήσει για το συναίσθημα της ζήλιας που βιώνει, όταν θα είστε ήρεμοι  και οι δυο. Πότε πυροδοτείται το συναίσθημα αυτό; Υπάρχουν κάποιες συγκεκριμένες περιστάσεις;
• Ακούστε προσεκτικά όσα έχει να σας πει. Μην βιαστείτε να απαντήσετε
• Μην υιοθετήσετε αμυντική ή απολογητική στάση απέναντί του
• Εξηγήστε του πως σας κάνει  η ζήλια του να νιώθετε, χωρίς θυμό, με υπομονή και  ηρεμία
• Μην παρασυρθείτε σε συγκρούσεις και καυγάδες που δεν θα καταλήξουν πουθενά
• Εξηγήστε του και  καθησυχάστε τον φόβο και την ανασφάλειά του.
• Επαινέστε  τον κάθε φορά που τα καταφέρνει να μην τον κυριεύσει η ζήλια του
• Μην τον κλείνετε έξω  από τη ζωή σας, τη δουλειά ή τους φίλους σας. Απαντήστε στα τηλεφωνήματά του, ενημερώστε τον που βρίσκεστε.
• Αν όλες  οι  παραπάνω  προσπάθειες  «ναυαγήσουν» θα πρέπει να συζητήσετε μαζί του το ενδεχόμενο  επίσκεψης σε κάποιον ειδικό, ως ζευγάρι.
• Τέλος, όποιον  τρόπο αντιμετώπισης κι αν επιλέξετε, σιγουρευτείτε ότι δεν «χάνετε» τον εαυτό σας. Βοηθήστε τον  σύντροφό  σας , ενημερώστε τον, καθησυχάστε τον,  όμως αν δεν υπάρξει βελτίωση και εσείς βιώνετε συναισθήματα άγχους, φόβου, θλίψης και καταπίεση , σκεφτείτε σοβαρά μήπως η σχέση σας έχει ολοκληρώσει τον κύκλο της και έχει φτάσει,  πλέον,  η ώρα  να κλείσει.

Βιβλιογραφία:
-Cynkier, P. (2018). Pathological jealousy from forensic psychiatric perspective. Psychiatria Polska, 52(5).
-Barelds, D. P., Dijkstra, P., Groothof, H. A., & Pastoor, C. D. (2017). The Dark Triad and three types of jealousy: Its' relations among heterosexuals and homosexuals involved in a romantic relationship. Personality and Individual Differences, 116, 6-10.
-Guerrero, L. K. (2017). Coping with jealousy. In Foundations for Couples' Therapy (pp. 226-235). Routledge.
-Seeman, M. V. (2016). Pathological jealousy: An interactive condition. Psychiatry, 79(4), 379-388.
- Βαϊδάκης, Ν. (2004). Ζήλεια και Ζηλοτυπία: Από τη φιλολογική στην επιστημονική θεώρηση, Ψυχιατρική2004, 15:305-318

Featured image:By Manny Rodriguez on pexels