Θα έχετε, σίγουρα, παρατηρήσει ότι η ροή του χρόνου δεν γίνεται αντιληπτή, σε κάθε περίπτωση, με τον ίδιο τρόπο, με αποτέλεσμα να έχουμε την αίσθηση ότι άλλοτε ο χρόνος τρέχει και άλλοτε ότι κυλάει πολύ αργά. Ο Σαίξπηρ, με πολύ εύστοχο τρόπο, περιγράφει αυτές τις διαφορές:
«Ο χρόνος είναι πολύ αργός για όσους περιμένουν, πολύ γρήγορος για όσους φοβούνται, πολύ μακρύς για όσους θρηνούν, και πολύ σύντομος για όσους γλεντούν. Και για τους ερωτευμένους …για τους ερωτευμένους ο χρόνος, είναι αιωνιότητα»
Όπως, σωστά, παρατήρησε ο Σαίξπηρ, η αίσθηση της διάρκειας του χρόνου μπορεί να επηρεάζεται από τα συναισθήματα που βιώνουμε σε κάθε περίσταση.
Θα λέγαμε ότι ο ψυχολογικός χρόνος αφορά τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε τη διάρκεια του χρόνου, ο οποίος μπορεί να μας δίνει την αίσθηση ότι είναι διαφορετικός από τον χρόνο που μετρούν τα ρολόγια μας.
Η διαφορά ανάμεσα στον ωρολογιακό και στον ψυχολογικό χρόνο έχει απασχολήσει επιστήμονες για περισσότερα από 150 χρόνια. Πρωτοπόροι στην Ψυχοφυσική, όπως ο Gustav Theodor Fechner και ο Ernst Heinrich Weber, έθεσαν τα θεμέλια για έρευνες αυτού του είδους, το 1800, καθώς εξερευνούσαν την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης αντίληψης.
Από τότε έως και σήμερα, έχουν πραγματοποιηθεί πλήθος ερευνών που καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τα συναισθήματά μας μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψή μας για τον χρόνο.
Photo: By Ketut Subiyanto on pexels
Ας δούμε πως επηρεάζουν την αίσθηση του χρόνου κάποια από τα συναισθήματά μας:
Χαρά -Απόλαυση
O Mihaly Csikszentmihalyi* εντόπισε αρχικά τον τρόπο με τον οποίο οι ευχάριστες εμπειρίες μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψη του χρόνου. Ο Csikszentmihalyi επινόησε τον όρο «ροή» (flow)για να περιγράψει την εμπειρία που βιώνει ο άνθρωπος, όταν είναι τόσο απορροφημένος από μια ευχάριστη δραστηριότητα που τίποτε άλλο δεν μπορεί να του τραβήξει την προσοχή ( είτε πρόκειται για αθλητισμό, είτε για δουλειά, είτε για ένα δημιουργικό έργο ). Βασικό χαρακτηριστικό της «ροής» είναι μια παραμορφωμένη αίσθηση του χρόνου-συνήθως, μια αίσθηση ότι ο χρόνος πέρασε πιο γρήγορα από το συνηθισμένο. Σύμφωνα με τον Csikszentmihalyi, οι άνθρωποι είναι ευτυχισμένοι όταν βρίσκονται στην κατάσταση της «ροής», την οποία περιγράφει ως:
«…την πλήρη συμμετοχή σε μια δραστηριότητα. Το εγώ απουσιάζει. Ο χρόνος ρέει αρμονικά. Κάθε δράση, κίνηση, σκέψη αναδύεται με αρμονική συνέχεια από την προηγούμενη, σαν ένα μουσικό κομμάτι τζαζ. Συμμετέχει ολόκληρη η ύπαρξη και αξιοποιούνται στο έπακρο όλες οι ικανότητες».
Σε μεταγενέστερη έρευνα, διαπιστώθηκε ότι η επιδίωξη ανταμοιβών, είτε αυτές αφορούν εμπειρίες είτε υλικά αγαθά, σχετίζεται με την ύπαρξη χρονικών ψευδαισθήσεων. Αυτές οι μελέτες, συχνά, εμπεριέχουν το φαινόμενο «oddball»: ένα φαινόμενο το οποίο παρουσιάζεται όταν δεχόμαστε νέα, πρωτότυπα ερεθίσματα. Σε αυτή την περίπτωση, η αντίληψη του χρόνου διογκώνεται και εμείς έχουμε την εντύπωση ότι οι στιγμές αυτές διαρκούν περισσότερο. O ερευνητής ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Dartmouth, Peter Ulric Tse και οι συνεργάτες του απέδειξαν αυτό το αποτέλεσμα, το 2004, όταν σε έρευνά τους παρουσίασαν στους συμμετέχοντες επαναλαμβανόμενες εικόνες, που αναβόσβηναν σε μια οθόνη υπολογιστή, ακολουθούμενες από μια πρωτότυπη νέα εικόνα. Αν και όλες οι εικόνες παρέμειναν στην οθόνη για το ίδιο χρονικό διάστημα, οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι οι νέες, πρωτότυπες -σε σχέση με τις υπόλοιπες- εικόνες φαίνονταν να διαρκούν περισσότερο.
Η προσδοκία της απόλαυσης
Κάθε φορά που σας παρουσιάζεται η ευκαιρία να κερδίσετε μια ανταμοιβή μπορεί να τα δευτερόλεπτα ή τα λεπτά να σας φαίνονται ότι διαρκούν περισσότερο, όμως η επιθυμία μπορεί να έχει και ένα διαφορετικό αποτέλεσμα, σύμφωνα με μια μελέτη του 2012 που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα. Σε μια σειρά πειραμάτων, οι ψυχολόγοι επιστήμονες Philip Gable και Bryan Poole εξέτασαν τον ρόλο που παίζει το «κίνητρο προσέγγισης» (η ορμή να επιτύχεις στόχους, να έχεις θετικές εμπειρίες ή να έχεις πρόσβαση σε βασικά για τη ζωή αγαθά π.χ. φαγητό ή νερό).
Σε σχέση με καταστάσεις ουδετερότητας αλλά και με θετικές καταστάσεις με «χαμηλό κίνητρο προσέγγισης», οι θετικές καταστάσεις με «υψηλό κίνητρο προσέγγισης» γίνονταν αντιληπτές ως μικρότερης διάρκειας.
Σε μια έρευνα, παρουσίασαν στους συμμετέχοντες ουδέτερες εικόνες (γεωμετρικά σχήματα), θετικές εικόνες χαμηλού κίνητρου προσέγγισης (λουλούδια) και εικόνες με θετικό περιεχόμενο αλλά υψηλό κίνητρο προσέγγισης (νόστιμα επιδόρπια). Οι συμμετέχοντες στην έρευνα έπρεπε να απαντήσουν στο ερώτημα αν η κάθε εικόνα είχε εμφανιστεί για σύντομο ή για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι αρχικές υποθέσεις των ερευνητών επαληθεύτηκαν, αφού οι συμμετέχοντες ανέφεραν ότι οι ελκυστικές εικόνες των επιδορπίων είχαν παρουσιαστεί για μικρότερο χρονικό διάστημα (ανεξάρτητα από την πραγματική διάρκεια) σε σχέση με άλλες εικόνες που περιείχαν ουδέτερα γεωμετρικά σχήματα ή όμορφες εικόνες λουλουδιών. Τι άλλο βρήκαν, όμως, οι ερευνητές; ότι η αντίληψη για τη διάρκεια του χρόνου, όταν παρουσιάζονταν οι δελεαστικές εικόνες των επιδορπίων, εξαρτιόταν και από έναν άλλο παράγοντα: από το αν οι συμμετέχοντες είχαν καταναλώσει φαγητό εκείνη την ημέρα. Όσοι είχαν φάει πρόσφατα και, κατά συνέπεια, είχαν χαμηλό κίνητρο προσέγγισης, έκριναν ότι οι εικόνες του επιδορπίου είχαν εμφανιστεί για περισσότερο χρόνο σε σχέση με εκείνους που πεινούσαν και είχαν υψηλό κίνητρο προσέγγισης.
Οι Philip Gable και Bryan Poole προτείνουν ότι οι καταστάσεις με υψηλό κίνητρο προσέγγισης μας κάνουν να νιώθουμε ότι ο χρόνος περνάει πιο γρήγορα, επειδή περιορίζουν τις διαδικασίες μνήμης και προσοχής, κάνοντάς μας να μην ασχολούμαστε με άσχετες σκέψεις και συναισθήματα. «Το να είσαι απλώς χαρούμενος ή ικανοποιημένος μπορεί να κάνει τον χρόνο να κυλάει πιο αργά », είπε ο Gable, «αλλά το να είσαι ενθουσιασμένος ή να επιδιώκεις ενεργά ένα επιθυμητό αντικείμενο μπορεί να σου δίνει την εντύπωση ότι ο χρόνος κυλάει πιο γρήγορα».
Photo: By wallace chuck on pexels
Φόβος
Από όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα, ο φόβος είναι εκείνο το συναίσθημα που έχει μελετηθεί περισσότερο σε έρευνες για την αντίληψη του χρόνου. Πράγματι, ο νευροεπιστήμονας και συγγραφέας David Eagleman, πριν από αρκετά χρόνια, υπέδειξε μια σύνδεση μεταξύ του φόβου και των χρονικών ψευδαισθήσεων. Ο Eagleman έδεσε στους καρπούς των συμμετεχόντων χρονομετρικές συσκευές και τους έστειλε σε μια βόλτα, ύψους 15 ορόφων σε ένα λούνα παρκ. Όταν ρωτήθηκαν αργότερα, τα περισσότερα άτομα υπερεκτίμησαν τη διάρκεια της καθόδου.
Οι επιστήμονες υποθέτουν ότι τα απειλητικά ερεθίσματα προκαλούν έντονες φυσιολογικές αντιδράσεις που διαστρεβλώνουν την εσωτερική μας αίσθηση για τη διάρκεια του χρόνου. Σε μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2011, η Droit-Volet και οι συνάδελφοί της, ζήτησαν από φοιτητές να αξιολογήσουν τη διάθεσή τους πριν και μετά από την επίδειξη διαφορετικών βίντεο, που το καθένα προκαλούσε φόβο, θλίψη ή ουδέτερο συναίσθημα.
Στη επίδειξη των βίντεο του «φόβου», οι συμμετέχοντες παρακολούθησαν σκηνές από ταινίες τρόμου, συμπεριλαμβανομένων των «Scream» και της ταινίας «Η Λάμψη».
Στα βίντεο της θλίψης, παρακολούθησαν σκηνές συγκλονιστικών δραμάτων όπως το «Philadelphia» και «Η Πόλη των Αγγέλων».
Τέλος, στα ουδέτερα βίντεο υπήρχαν ενημερώσεις, όπως προγνώσεις καιρού ή τα νέα για το χρηματιστήριο.
Όπως ήταν αναμενόμενο, οι ταινίες τρόμου προκάλεσαν συναισθήματα φόβου στους φοιτητές, τα δράματα προκάλεσαν θλίψη, ενώ τα ουδέτερα βίντεο προκάλεσαν φτωχά αποτελέσματα, όσον αφορά το συναίσθημα.
Η Droit-Volet και οι συνεργάτες της, βρήκαν παραμόρφωση στην εκτίμηση του χρόνου, μετά την προβολή των τρομακτικών ταινιών, ενώ δεν υπήρξε αλλαγή στη αντίληψη του χρόνου μετά την προβολή των θλιβερών και των ουδέτερων σκηνών. Υπό την επίδραση του φόβου, οι συμμετέχοντες αισθάνθηκαν ότι ο χρόνος κυλούσε πιο αργά. Τα αποτελέσματα υποδηλώνουν ότι ο φόβος διαστρεβλώνει την εμπειρία μας για την διάρκεια του χρόνου, πιθανόν για να είμαστε προετοιμασμένοι να ενεργήσουμε όσο το δυνατόν γρηγορότερα σε περίπτωση κινδύνου.
Ανία
Σύμφωνα με τον Γερμανό ψυχολόγο, Theodor Lipps (1903): «Η πλήξη είναι ένα αίσθημα δυσαρέσκειας που προκύπτει από μια σύγκρουση μεταξύ της ανάγκης ενός ατόμου για έντονη νοητική δραστηριότητα και της έλλειψης ενδιαφέροντος για αυτήν ή της αδυναμίας να δημιουργήσει ενδιαφέρον».
Αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα ενός μονότονου περιβάλλοντος που δεν μας προσφέρει ενδιαφέρον ή να προκύπτει από την ανάγκη να εκτελέσουμε μια εργασία ρουτίνας. Η διαφορά μεταξύ της πλήξης και καταστάσεων όπως ο ελεύθερος χρόνος ή το παιχνίδι είναι ότι ,ενώ στις τελευταίες απορροφάται κανείς από τη δραστηριότητα και χάνεται η αίσθηση του χρόνου, στην πλήξη θέλει να βγει από αυτήν την κατάσταση και η αίσθηση του χρόνου αυξάνεται (Csikszentmihalyi, 1990).
Όπως ήδη αναφέρθηκε, η πλήξη συνοδεύεται από την αίσθηση ότι η ροή του χρόνου επιβραδύνεται. Η πλήξη είναι μια ιδιαίτερη ψυχική κατάσταση που συνδέεται με τη μείωση της αποτελεσματικότητας στη γνωστική και αντιληπτική απόδοση του ατόμου και συσχετίζεται με χαμηλή εργασιακή ικανοποίηση και γενική ευημερία.
Ο Woodburn (1957) αναφέρει έρευνες σχετικά με τα αποτελέσματα της ανθρώπινης συμπεριφοράς μετά από παρατεταμένη έκθεση σε ένα μονότονο περιβάλλον. Σε αυτές τις έρευνες, διαπιστώθηκε ότι, κάτω από αυτές τις συνθήκες(της πλήξης), η σκέψη ήταν αδύναμη, οι συναισθηματικές αντιδράσεις ήταν ανώριμες, η οπτική αντίληψη διαταραγμένη , ενώ αναπτύχθηκαν παραισθήσεις και άλλαξαν τα μοτίβα των εγκεφαλικών κυμάτων.
Το αρνητικό συναίσθημα που συνοδεύει την πλήξη κάνει κάποιον να επιθυμεί το τέλος της κατάστασης, και επομένως, το αποτέλεσμα είναι μια αίσθηση επιμήκυνσης της διάρκειας ή επιβράδυνσης της ροής του χρόνου (Zakay, 2012).
Τέλος, εκτός από τα συναισθήματά μας και άλλοι παράγοντες μπορούν να ασκήσουν επίδραση στην αντίληψή μας για τον χρόνο. Για παράδειγμα, η φύσημπορεί να επιβραδύνει την αίσθηση του χρόνου. Σε μια σειρά μελετών, ψυχολόγοι ερευνητές στο Carleton Πανεπιστήμιο του Καναδά, εξέτασαν εάν υπήρχε διαφορά στην αντίληψη του χρόνου στη φύση σε σύγκριση με αστικό περιβάλλον. Σε πειράματα που πραγματοποιήθηκαν σε εικονικό αλλά και σε φυσικό περιβάλλον, οι συμμετέχοντες περπάτησαν στη φύση, σε δασικό μονοπάτι και σε πολυσύχναστες αστικές τοποθεσίες όπως η Νέα Υόρκη. Υπολόγισαν τη διάρκεια των εμπειριών σε λεπτά και δευτερόλεπτα. Στις μελέτες αυτές, φάνηκε ότι εκείνοι που περπάτησαν στη φύση ανέφεραν ότι αισθάνθηκαν να περνάει πιο αργά ο χρόνος, συγκριτικά με εκείνους που περπάτησαν στο αστικό περιβάλλον.
* καθηγητής Ψυχολογίας στις Η.Π.Α, πρώην πρόεδρος του Τμήματος Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο και εισηγητής της θεωρίας της “Ροής”
Βιβλιογραφία
1.Dawson, J., & Sleek, S. (2018). The fluidity of time: scientists uncover how emotions alter time perception. APS Observer, 31
2.Zakay, D. (2014). Psychological time as information: The case of boredom. Frontiers in psychology, 917
3.Hancock, P. A., & Block, R. A. (2012). The psychology of time: A view backward and forward. The American Journal of Psychology, 125(3), 267-274
