ΗΘΙΚΗ ΠΑΡΕΝΟΧΛΗΣΗ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ (MOBBING) -Α’ ΜΕΡΟΣ

Η  ηθική παρενόχληση στον χώρο της εργασίας   ή αλλιώς mobbing  περιλαμβάνει  κάθε καταχρηστική συμπεριφορά που εκδηλώνεται έμμεσα ή άμεσα, με λόγια, πράξεις ή με τη χρήση  γραπτoύ  λόγου,  με στόχο να προσβάλλει την προσωπικότητα του ατόμου, να πλήξει την ψυχική ακεραιότητά  του, να θέσει σε κίνδυνο την εργασία του ή να διαταράξει το εργασιακό κλίμα. Ο όρος mobbing προέρχεται από το αγγλικό  ρήμα «mob» (που σημαίνει περικυκλώνω, επιτίθεμαι, παρενοχλώ) και αφορά την μεθοδευμένη, συστηματική και διαρκή άσκηση ψυχολογικής, συναισθηματικής βίας καθώς και τη  δημιουργία  εχθρικού και ταπεινωτικού εργασιακού κλίματος με σοβαρές συνέπειες για τον εργαζόμενο.

 Ένας από τους πρώτους επιστήμονες που ασχολήθηκαν με την μελέτη του φαινομένου είναι ο Η. Leymann, Σουηδός ψυχολόγος,  ο οποίος μελέτησε τα χαρακτηριστικά του, τις εκφάνσεις του και  τις σοβαρές συνέπειές του.

Ο όρος mobbing  που χρησιμοποίησε ο Leymann ήταν ένας όρος  που  είχε προηγουμένως  χρησιμοποιηθεί από τον K. Lorenz, Αυστριακό  ιατρό, ζωολόγο και ιδρυτή της μοντέρνας ηθολογίας (Νόμπελ Ιατρικής 1973), στα πλαίσια των ερευνών του σχετικά με τις  διάφορες μορφές επιθετικότητας στον ζωικό κόσμο. Ο Lorenz με τον όρο αυτό απέδωσε  την επιθετική συμπεριφορά μιας αγέλης ζώων απέναντι σε ένα ή περισσότερα μέλη της, με σκοπό την εκδίωξή τους από την ομάδα. Επιπλέον, ο Lorenz τον χρησιμοποίησε για να περιγράψει τον τρόπο που συσπειρώνονται  τα μέλη μιας ομάδας ζώων ενάντια σε ένα ζώο άλλου είδους όταν το αντιλαμβάνονται ως απειλή και  έχουν  σκοπό να το εκφοβίσουν.

Ένας σημαντικός αριθμός ατόμων έχει δεχθεί εργασιακή παρενόχληση σε κάποια περίοδο της ζωής του.Σε έρευνες βρέθηκε ότι ένας  (1) στους 10  Έλληνες βιώνει ηθική παρενόχληση στον χώρο της εργασίας του  ενώ  το 8% των Ευρωπαίων εργαζομένων έχουν υποστεί mobbing. Το μεγαλύτερο ποσοστό της εργασιακής βίας σύμφωνα με μελέτες ασκείται από διευθυντές, προϊσταμένους  ή άτομα σε ανώτερες θέσεις (75%).

Μορφές

Η ηθική παρενόχληση στον  χώρο εργασίας μπορεί να πάρει τις παρακάτω μορφές:

α) η κατιούσα, που είναι η περισσότερο συνηθισμένη και ασκείται από τον προϊστάμενο, ο οποίος ασκεί την εξουσία του με τρόπο κακοποιητικό, προς τους υφισταμένους

β) η οριζόντια παρενόχληση η οποία αναπτύσσεται μεταξύ συναδέλφων, γεγονός που μπορεί να οφείλεται σε προσωπικές αντιπάθειες, στον ανταγωνισμό κ.λ.π.

γ) η ανιούσα παρενόχληση, η οποία αποτελεί σπανιότερη μορφή από υφιστάμενο ή ομάδα υφισταμένων προς τον προϊστάμενο

Εκτός, όμως, από τις παραπάνω μορφές η ηθική παρενόχληση μπορεί να προέλθει και από πελάτες μιας εταιρείας ή οργανισμού. Συνήθως,  συμβαίνει  όταν ο εργαζόμενος αναγκάζεται να  αρνηθεί  κάποια υπηρεσία  ή αδυνατεί να ανταποκριθεί στις προσδοκίες του πελάτη,  με αποτέλεσμα να  γίνεται αποδέκτης αυτών των συμπεριφορών.

Ένα από τα χαρακτηριστικά  της ηθικής παρενόχλησης στον χώρο εργασίας είναι ότι είναι συχνά δυσδιάκριτη επειδή οι παρενοχλητικές συμπεριφορές εκφράζονται με έμμεσο τρόπο. Οι θύτες χρησιμοποιούν χειριστικές, επιθετκές συμπεριφορές με στόχο να υπονομεύσουν  και να αποσυντονίσουν τον εργαζόμενο που έχουν στοχοποιήσει. Συνήθως, ακολουθούν συγκεκαλυμμένες τακτικές ώστε αφενός να τους δίνεται η δυνατότητα  να κρυφτούν πίσω από αυτές και να μην αποκαλυφθεί η ταυτότητά τους και αφετέρου να μπερδέψουν τον στόχο τους, ώστε να πετύχουν τον σκοπό τους: την ηθική εξόντωσή του, την απαξίωση της εργασιακής του απόδοσης και τελικά την παραίτησή του ή την απόλυσή του. Μεταξύ των όπλων  που χρησιμοποιούν  οι θύτες είναι η προσβολή, η υπονόμευση της εργασιακής  απόδοσης, η ταπείνωση, η απομόνωση και ο εκφοβισμός του θύματος.

Ο ρόλος του πλαισίου

Επιπλέον, το mobbing  εκδηλώνεται περισσότερο σε εργασιακά  πλαίσια με ανεπαρκή  οργάνωση  της εργασίας και προβλήματα με την διοίκηση όπως, για παράδειγμα, ελλιπή ή κακή  πληροφόρηση,  αδιαφανείς διαδικασίες, απουσία  υποστήριξης, ανασφάλεια και αβεβαιότητα, έλλειψη ευθύνης, προβληματική  επικοινωνία, ανοχή προς τις διακρίσεις, προτιμήσεις σε κάποιους εργαζόμενους και αυστηρότητα μόνο σε συγκεκριμένους εργαζόμενους.

Η ηθική παρενόχληση , σε καμία περίπτωση, δεν πρέπει να συγχέεται με τις συγκρούσεις που πιθανά να προκύπτουν σε έναν εργασιακό χώρο λόγω διαφορετικών απόψεων. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (2003), ο ανταγωνισμός, οι διαφορετικές απόψεις, ακόμα και οι  αντιπαραθέσεις μπορούν να είναι ωφέλιμα και δημιουργικά  σε έναν εργασιακό χώρο, ενώ το mobbing χαρακτηρίζεται από σκόπιμες επιβλαβείς  ενέργειες εις  βάρος κάποιου ατόμου και όχι μόνο  δεν εισφέρει στην αποδοτικότητα και παραγωγικότητα ενός οργανισμού αλλά έχει αρνητικό αντίχτυπο. Ας θυμόμαστε ότι η διαφορά ανάμεσα στις υγιείς διαφωνίες και αντιπαραθέσεις και στην ηθική παρενόχληση είναι  η διαφορά ισχύος ή δύναμης. Στην πρώτη περίπτωση,  οι δυο πλευρές κατέχουν ίση εξουσία ενώ στη δεύτερη υπάρχει μια ασυμμετρία δύναμης με εκείνον που ασκεί την παρενόχληση να βρίσκεται σε θέση ισχύος έναντι του θύματος.

Τα χαρακτηριστικά του θύτη

Οι  θύτες συνήθως είναι άτομα χειριστικά, με συγκεκαλυμμένη επιθετικότητα, οι οποίοι αντλούν ικανοποίηση «πλη­γώνοντας» τους συνανθρώπους τους, αφού μεταφέρουν στους άλλους τον «πόνο» που αδυνατούν να αισθανθούν και τις εσωτερικές συγκρούσεις τους που αρνούνται να επεξεργαστούν. Τα άτομα αυτά έχουν μια παθολογική ανάγκη για έλεγχο, είναι συναισθηματικά άκαμπτα, δεν διαθέτουν ενσυναίσθηση, είναι αλαζονικά και έχουν ιδιαίτερο ταλέντο στην εξαπάτηση. Παρόλα αυτά παρουσιάζονται ως γοητευτικά, χαρισματικά πρόσωπα με υψηλή αυτοπεποίθηση. Οι κινήσεις τους  απέναντι στο θύμα είναι συστηματικές και μεθοδευμένες, ενώ παράλληλα εκδηλώνουν ιδιαίτερα φιλική και σε κάποιες περιπτώσεις σχεδόν δουλοπρεπή συμπεριφορά προς τους άλλους εργαζόμενους για να τους εξαπατήσουν και να τους πάρουν με το μέρος τους.

Άτομα σαν και αυτά όταν βρεθούν υψηλά στην ιεραρχία  θα εκτονώσουν  τη συσσωρευμένη επιθετικό­τητά τους προς τους ιεραρχικά υφισταμένους τους. Αν δεν υπάρχουν ξεκάθαροι νομικοί και ηθικοί κανόνες σε ένα πλαίσιο εργασίας που να προστατεύουν το θύμα ή αν υπάρχουν αλλά  δεν εφαρμόζονται, οι θύτες έχουν το πεδίο ελεύθερο για να εκδηλώσουν την τοξική συμπεριφορά τους επάνω στον εργαζόμενο που αντιλαμβάνονται ως στόχο. Υπάρχουν περιπτώσεις, μάλιστα, που η «επίδειξη δύναμης» του θύτη προς το θύμα μπορεί να προσελκύσει, μιμητές της συμπεριφοράς αυτής μεταξύ των άλλων εργαζομένων. Έτσι η πίεση για το θύμα γίνεται ασφυκτική και ανυπόφορη. Βρίσκεται μόνο του, με μία ομάδα «συναδέλ­φων» απέναντί του, που επηρεάζουν συστηματικά και μεθοδευμένα  το  ερ­γασιακό κλίμα εις βάρος του.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ

Σε έρευνα των  Leymann & Gustafsson (1996) δεν επαληθεύτηκε η συσχέτιση μεταξύ των χαρα­κτηριστικών προσωπικότητας και των χαρακτηριστικών του θύματος. Ωστόσο, έχει αποδειχθεί ότι σε ευάλωτα εργασιακά πλαί­σια που επιτρέπονται οι παρενοχλητικές συμπεριφορές υπάρχουν κατηγορίες εργαζομένων  που διατρέχουν υψηλότερο κίνδυνο στοχοποίησης:

Ποιοι/ες  κινδυνεύουν περισσότερο να στοχοποιηθούν;

1.Όσοι/ες έχουν υψηλότερα  από τον μέσο όρο επαγγελματικά προσόντα και ανώτερο μορφωτικό επίπεδο.

Συνήθως, οι θύτες αντιλαμβάνονται  τους εργαζόμενους  αυτούς ως απειλή λόγω των υψηλών  προσόντων τους και τους στοχοποιούν για να τους εκτοπίσουν. Επιπλέον, τα στελέχη που διαθέτουν ακεραιότητα και εντιμότητα  αποτελούν έναν επιπλέον κίνδυνο για τους ανασφαλείς θύτες αφού είναι εκείνοι οι εργαζόμενοι  που θα αντισταθούν περισσότερο στις τακτικές χειραγώγησης.

2. Άτομα με στοιχεία διαφορετικότητας

Αφορά άτομα που διαφέρουν από τα τυπικά χαρακτηριστικά της ομάδας και διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να στοχοποιηθούν.

3. Άτομα που επενδύουν υπερβολικά στην εργασία τους

Γι’ αυτά τα άτομα, η εργασία αποτελεί  προτεραιότητα με αποτέλεσμα όταν δεχθούν υποτίμηση για τον τόσο σημαντικό τομέα αυτό της ζωής τους να κλονίζεται η ισορροπία τους.

4. Τα άτομα με ευαίσθητη προσωπικότητα

Είναι τα άτομα εκείνα που είναι συναισθηματικά , ευαίσθητα και αγχώδη. Είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην κριτική, γεγονός που τα καθιστά ευκολότερους στόχους.

5. Τα άτομα με ελλιπές δίκτυο υποστήριξης

Οι εργαζόμενοι που είναι απομονωμένοι χωρίς ένα ισχυρό υποστηρικτικό δίκτυο από συναδέλφους, βρίσκουν δυσκολία να συνάψουν συμμαχίες στον χώρο εργασίας  και αποτελούν εύκολο στόχο.

Εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες εργαζομένων έχει βρεθεί ότι οι νέοι σε ηλικία εργαζόμενοι, οι γυναίκες και όσοι/ες έχουν μικρή εργασιακή εμπειρία ανήκουν επίσης στις ομάδες υψηλού κινδύνου για την άσκηση εργασιακής βίας.

(Στο Β΄μέρος θα αναφερθούμε στις ενδείξεις που μας προειδοποιούν για την ηθική παρενόχληση στον χώρο τη εργασίας, τις συνέπειες που έχει αυτή η συμπεριφορά  καθώς και στα εργαλεία που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για την αντιμετώπισή της).

Βιβλιογραφία:
1.Τσιάμα, Μ. Χ. (2013). Το φαινόμενο της ηθικής/ψυχολογικής παρενόχλησης στο χώρο της εργασίας: Εννοιολογικοί προσδιορισμοί, Άρθρα και Μελέτες 9/2013. Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού, Υπό την Εποπτεία του Υπουργείου Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας.
2.Μοσχοβάκου, Ν.,Παπαγιαννοπούλου, Μ.(3/2022). Εκπαιδευτικό εγχειρίδιο - Βία και παρενόχληση στον κόσμο της εργασίας. Έκδοση ΚΕΘΙ - Αθήνα 
3.Μακρή, Ι.,(2021). Ηθική παρενόχληση και ψυχολογικός εκφοβισμός στην εργασία: το σύνδρομο mobbing στους χώρους εργασίας.  Έκδοση ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ (2/2021)
4.Κοΐνης,  Α., Σαρίδη, Μ. Το mobbing  στον εργασιακό χώρο. Eπιπτώσεις mobbing  στο χώρο της Yγείας. Aνασκοπική μελέτη. Ελληνικό περιοδικό της Νοσηλευτικής Επιστήμης, τόμος 6, τεύχος 1 
5.Δέδε, Ι.,(2017).Φαινόμενο mobbing.Εργασιακός εκφοβισμός. Ενημέρωση- μηνιαία έκδοση του ΙΝΕ/ ΓΣΕΕ, τεύχος 238, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2017 
6.Ρόμπολας, Π., Μπρέντα, Γ.(2019). Το σύνδρομο mobbing  στον εργασιακό βίο των  επαγγελματιών υγείας. Ανασκοπική  εργασία PERIOPERATIVE NURSING (2019), vol 8, issue 1
7.Duffy, M., & Sperry, L. (2007). Workplace mobbing: Individual and family health consequences. The family journal, 15(4), 398-404.
8.Βακόλα,Μ., Νικολάου, Ι(2019).Οργανωσιακή Ψυχολογία και συμπεριφορά.Εκδόσεις Rosili 
9.Marič, M., & Kovač, M. Superior’s Mobbing and Its Consequences. 34th International Conference on Organizational Science Development
INTERNATIONALIZATION AND COOPERATION
March 25th – 27th 2015, Portorož, Slovenia

Featured image: By Yan krukov on pexels