ΤΟ ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΟΥ ΑΠΑΤΕΩΝΑ (IMPOSTOR SYNDROME)

«Φοβάμαι ότι κάποια στιγμή θα αποκαλυφθώ και όλοι θα καταλάβουν» λέει η Δανάη  στην πρώτη συνεδρία μας. Η Δανάη* είναι είκοσι πέντε ετών, έξυπνη, χαμογελαστή, με χιούμορ. Έχει μόλις ξεκινήσει το  διδακτορικό της στην Βιολογία μετά από μια υποτροφία που έλαβε, αριστούχα από τα μαθητικά της χρόνια έως και σήμερα και  βραβευμένη για την επίδοσή της στη μουσική.

Στην ερώτηση «Τι θα καταλάβουν οι άλλοι;» απαντάει  ότι «δεν αξίζω τα βραβεία και τις διακρίσεις, ότι τους έχω εξαπατήσει».

Η Δανάη είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της περίπτωσης που έχει καταγραφεί ως  «σύνδρομο του απατεώνα».

Οι άνθρωποι που παρουσιάζουν το  «σύνδρομο του απατεώνα»  είναι, κατά κοινή ομολογία, επιτυχημένοι,όμως  παρά τις εξωτερικές ενδείξεις επιτυχίας και ικανότητας,  όπως  π.χ. υψηλή επίδοση στις σπουδές ή επαγγελματικά επιτεύγματα, αμφισβητούν τον εαυτό τους και τις ικανότητές τους. Κατά συνέπεια,  ανησυχούν ότι κινδυνεύουν να αποκαλυφθούν ως «απατεώνες».

Η έννοια του “συνδρόμου του απατεώνα” εισήχθη από τις κλινικές ψυχολόγους Pauline  Clance και Suzanne  Imes, το 1978, οι οποίες χρησιμοποίησαν  τον όρο «Fenomenon Impostor». Στην έρευνά τους βρήκαν ότι πολλές γυναίκες που είχαν στην πορεία της ζωής τους εξαιρετικές ακαδημαϊκές και επαγγελματικές επιτυχίες  είχαν την πεποίθηση ότι δεν ήταν έξυπνες και πραγματικά ικανές  και ότι απλά είχαν καταφέρει να ξεγελάσουν τους γύρω τους.

Το «σύνδρομο του απατεώνα» δεν αναγνωρίζεται ως ψυχική διαταραχή στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας.

Ας δούμε κάποιες στάσεις και συμπεριφορές που χαρακτηρίζουν το «σύνδρομο του απατεώνα». Μήπως…

-Πολύ συχνά, αποφεύγετε να προσπαθήσετε επειδή αμφιβάλλετε για τον εαυτό σας;

– Φοβάστε την αποτυχία;

– Θεωρείτε ότι οι άλλοι άνθρωποι, γύρω σας, για παράδειγμα οι γνωστοί και οι φίλοι σας,  είναι πιο έξυπνοι από εσάς;

– Συνηθίζετε  να υποτιμάτε τα επιτεύγματά σας;

-Δεν αντέχετε να  κάνετε λάθος;

-Κριτικάρετε συνεχώς τον εαυτό σας;

-Δυσκολεύεστε να δεχθείτε θετικά σχόλια και έπαινο;

-Απαιτείτε από τον εαυτό σας να είναι τέλειος σε ό,τι καταπιάνεστε;

– Εκείνες τις φορές που τα  καταφέρνετε, σκέφτεστε ότι ξεγελάσατε τους άλλους;

– Φοβάστε συνεχώς ότι θα αποκαλυφθείτε και θα εκτεθείτε απέναντι στους άλλους;

Το σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να αφορά είτε παρελθοντικές προσπάθειές του ατόμου (π.χ. ότι μια εργασία που παρουσίασε δεν ήταν καλή ή είχε λάθη), είτε μελλοντικές (ότι δεν θα τα καταφέρει καλά σε μια μελλοντική προσπάθεια) είτε γενικότερα τις δεξιότητες, τις ικανότητες και τα ταλέντα του.

Το άτομο που παρουσιάζει το «σύνδρομο του απατεώνα», όσο καλά και αν τα  καταφέρει σε μια προσπάθειά του, δεν θα αποδεχθεί ότι ήταν ικανό και έξυπνο αλλά  θα αποδώσει  την επιτυχία:

– Στην τύχη ή

-στο ότι βρέθηκε στο σωστό μέρος τη σωστή στιγμή ή

-ότι τον υποστήριξαν κάποιοι άλλοι ή

-ότι απλά κατάφερε να τους ξεγελάσει  ή

-ότι ήταν επιτυχία μετά από σκληρή δουλειά, κάτι που δεν θα μπορεί πάντα να κάνει και άρα θα «αποκαλυφθεί»  σε μια επόμενη προσπάθεια.

Τα άτομα που παρουσιάζουν το σύνδρομο βιώνουν έναν συνεχή φόβο ότι θα αποκαλυφθούν στους άλλους, κάτι που θα έχει συνέπειες για την ζωή τους όπως για παράδειγμα να απολυθούν από την δουλειά τους, να εκτεθούν και να νιώσουν ντροπή και αμηχανία.

Η ενοχή είναι ένα κυρίαρχο συναίσθημα επειδή θεωρούν ότι, όχι μόνο προσποιήθηκαν την ικανότητά τους, αλλά, επιπλέον, απέκρυψαν την ανεπάρκειά τους.

Τα άτομα αυτά αδυνατούν να εσωτερικεύσουν τα επιτεύγματά τους και θεωρούν πως δεν αξίζουν την επιτυχία, την οποία αποδίδουν σε παράγοντες συμπτωματικούς και ανεξάρτητους από τις ικανότητές ή τα προσόντα τους

Έτσι, οι άνθρωποι αυτοί μπορεί να έχουν πάρει πολύ καλούς βαθμούς, να έχουν επιτύχει την εισαγωγή τους σε πολύ καλά Πανεπιστήμια , να έχουν προσληφθεί σε ιδιαίτερα καλές θέσεις εργασίας και να έχουν μια επιτυχημένη σταδιοδρομία όμως και πάλι να βιώνουν αίσθημα ανεπάρκειας και αυτό-αμφιβολίας ς και να νιώθουν σαν απατεώνες  που ξεγελούν τους γύρω τους.

Κάποιες  επιστημονικές μελέτες αποδίδουν το σύνδρομο του απατεώνα σε  χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως η τελειομανία και στις προσδοκίες και στις στάσεις που αναπτύχθηκαν στην παιδική ηλικία αλλά και σε κοινωνικούς παράγοντες,  στο  περιβάλλον  και στις κοινωνικές  αλληλεπιδράσεις που οδηγούν τους ανθρώπους να αμφισβητούν τις ικανότητες και την αξία τους.

Ποιες συνέπειες μπορεί να έχει;

Το  σύνδρομο του απατεώνα μπορεί να οδηγήσει σε άγχος, εξάντληση και κατάθλιψη αν δεν αντιμετωπιστεί. Υπάρχει σημαντική  βιβλιογραφία που περιγράφει τον αρνητικό αντίχτυπο που έχει στην  εργασιακή  απόδοση,  την  εργασιακή  ικανοποίηση και  την  εξουθένωση  σε διάφορους πληθυσμούς εργαζόμενων.

Πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε

Το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσουμε το πρόβλημα και να το αποδεχθούμε για να μπορέσουμε να το αντιμετωπίσουμε.

Επιπλέον, είναι καλό  να το μοιραστούμε με άλλα άτομα της εμπιστοσύνης μας. Θα νιώσουμε περισσότερο απελευθερωμένοι.

Τα άτομα που έχουν το σύνδρομο αυτό συχνά έχουν την λανθασμένη πεποίθηση ότι είναι η μόνοι που έχουν αυτά τα συναισθήματα με αποτέλεσμα να   βιώνουν  μεγαλύτερη απομόνωση  για αυτό το λόγο θα βοηθούσε η ομαδική θεραπεία με συνομηλίκους π.χ. συναδέλφους που θα συζητούσαν παρόμοια προβλήματα και συναισθήματα και θα ένιωθαν ότι δεν  είναι μόνοι τους. Άλλωστε όπως έχει καταγραφεί ένα ποσοστό γύρω στο 70% των ανθρώπων έχει αισθανθεί έτσι σε κάποια στιγμή της ζωής τους. Μέσω της ψυχοθεραπείας, ατομικής ή ομαδικής, θα αποκτήσουν επίγνωση των δυσλειτουργικών σκέψεων και πεποιθήσεων, θα πιστέψουν περισσότερο στον εαυτό τους  και θα μάθουν να διαχειρίζονται το πρόβλημα.

*Το όνομα και τα στοιχεία της "Δανάης" έχουν αλλαχθεί για τη διασφάλιση του απορρήτου

Βιβλιογραφία:
-Hawley, K. (2019, June). I—What is impostor syndrome?. In Aristotelian Society Supplementary Volume (Vol. 93, No. 1, pp. 203-226). Oxford University Press.

-Arleo, E. K., Wagner-Schuman, M., McGinty, G., Salazar, G., & Mayr, N. A. (2021). Tackling impostor syndrome: A multidisciplinary approach. Clinical Imaging, 74, 170-172.

-Feenstra, S., Begeny, C. T., Ryan, M. K., Rink, F. A., Stoker, J. I., & Jordan, J. (2020). Contextualizing the impostor “syndrome”. Frontiers in psychology, 11, 3206.

-Young, V. (2008). The Impostor Syndrome. Finding a Name for the Feelings. Overcoming the Impostor Syndrome

Featured image:By Diana Polekhina on unsplash