ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΠΕΝΘΟΣ

Όλοι οι άνθρωποι κάποια στιγμή στη ζωή τους θα κληθούν να αντιμετωπίσουν την απώλεια κάποιου αγαπημένου τους προσώπου και να δοκιμάσουν μια σειρά από έντονα συναισθήματα, σε μια διαδικασία  πένθους. Τα στάδια του πένθους έχουν αναλυθεί από την Elisabeth Kübler-Ross στο ευρύτατα γνωστό  βιβλίο της “On Death and Dying” και περιλαμβάνουν συναισθήματα άρνησης, κατάθλιψης, θυμού μέχρι εκείνος που πενθεί να φτάσει στην διαπραγμάτευση της απώλειας και τελικά στην αποδοχή.

Όταν τα παιδιά αναγκάζονται να έρθουν αντιμέτωπα με μια απώλεια αγαπημένου προσώπου, δημιουργείται έντονη ανησυχία  για τον τρόπο διαχείρισης της απώλειας,  ώστε να βιωθεί από το παιδί με όσο το δυνατόν  λιγότερο τραυματικό τρόπο.

Σύμφωνα με μία μελέτη που πραγματοποιήθηκε στις Η.Π.Α.  σε παιδιά ηλικίας 5 έως 12 ετών που είχαν χάσει τον ένα από τους γονείς τους,  βρέθηκε ότι το 40% των παιδιών  αναπτύσσει κατάθλιψη βαριάς μορφής,  η οποία μπορεί να εκδηλωθεί με καθυστέρηση 8 εβδομάδων από το τραυματικό γεγονός. Η  κατάθλιψη  αυτή είναι σοβαρή και τα παιδιά παρουσιάζουν τα ίδια συμπτώματα που παρατηρούνται στο φυσιολογικό πένθος του ενηλίκου, ενώ τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνουν χαρακτηρίζονται,  συχνά, από υπερβολικά έντονα  αισθήματα ενοχής.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι δεν υπάρχει σωστό και λάθος στον τρόπο που πενθεί το κάθε άτομο. Κάθε άνθρωπος βιώνει το πένθος με τον δικό του τρόπο και το ίδιο ισχύει και για τα παιδιά. Τι κατανοούν όμως τα παιδιά, ανάλογα με το εξελικτικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται,  όταν αναφερόμαστε στον θάνατο;

Το βρέφος

Το βρέφος δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί  την έννοια του θανάτου, είναι όμως ικανό να αισθανθεί την απουσία καθώς και  τη θλίψη των γύρω του. Αν για παράδειγμα, η μητέρα του είναι θλιμμένη το βρέφος θα διαπιστώσει τις αλλαγές στην ομιλία της ή στις κινήσεις της. Οι αλλαγές αυτές θα επηρεάσουν το βρέφος που είναι πιθανό να παρουσιάσει διαταραχές ύπνου, ευερεθιστότητα, αλλαγές στην όρεξη, συναισθηματική απομάκρυνση ή ακόμη πιο σοβαρές διαταραχές. Το βρέφος δεν αντιλαμβάνεται το θάνατο ως γεγονός  αλλά τη διάλυση της σχέσης που είχε με το άτομο που του παρείχε φροντίδα και τρυφερότητα.

Το νήπιο 3 έως 5 ετών

Η έννοια του θανάτου δεν έχει ακόμη  αποκτήσει την πραγματική σημασία της  για τα παιδιά αυτής της ηλικίας.  Ωστόσο,  έχουν ήδη έρθει σε επαφή με παρόμοιες έννοιες μέσω γεγονότων της φύσης που παρουσιάζουν τη ζωή και το θάνατο, για παράδειγμα ένα λουλούδι που ανθίζει και αργότερα μαραίνεται. Σε αυτή την ηλικία χαρακτηριστική είναι η αφέλεια με την οποία αναρωτιούνται τα παιδιά αν ο νεκρός, κοιμάται ή πεινάει. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας μπορούν να εκφράσουν  τη  λύπη τους αν οι μεγάλοι τους το επιτρέψουν και αυτή η λύπη δεν έχει την ίδια έκφραση με εκείνη των ενηλίκων. Αντίθετα, ένα παιδί μπορεί να ξεσπάει σε κλάματα και με την ίδια ευκολία αμέσως μετά  να γελάει και να παίζει. Το νήπιο μπορεί να μιλάει στον νεκρό αλλά αυτό δεν θα έπρεπε να μας ανησυχήσει επειδή εκφράζει την ανάγκη του να διατηρήσει τον νεκρό του παρόντα στη φαντασία του. Μπορεί ακόμη να δείχνει αναστατωμένο ή να παρουσιάζει διαταραχές   στον βραδινό του ύπνο, να φοβάται το σκοτάδι ή τα φαντάσματα. Άλλοτε δείχνει να αναγνωρίζει την πραγματικότητα του θανάτου και άλλες φορές να την αρνείται. Μπορεί επίσης να εκφράζει τα πένθος του με τις ζωγραφιές ή τα παιχνίδια του.

Σε σχετικές μελέτες έχει  βρεθεί ότι το παιδί που πενθεί δημιουργεί μία εσωτερική κατασκευή του νεκρού συγγενή, η οποία βοηθάει τα παιδιά  στην αντιμετώπιση της απώλειας.

Το παιδί 7 έως 9 ετών

Σε αυτή την ηλικία, το παιδί  αρχίζει να αντιλαμβάνεται με σταθερό τρόπο τη μονιμότητα της απουσίας που συνεπάγεται ο θάνατος. Μπορεί επίσης να εκδηλώσει το φόβο του θανάτου για τον εαυτό του ή για τα κοντινά του πρόσωπα. Βρίσκεται σε ένα στάδιο που αφενός έχει εξοικειωθεί με τον θάνατο μέσα από τα παιχνίδια του και την τηλεόραση αφετέρου δεν συνειδητοποιεί ότι μπορεί να συμβεί  και στη δική του οικογένεια.

Το παιδί που πενθεί μπορεί να παρουσιάσει  συμπτώματα κατάθλιψης, ενοχή ή  να προσπαθήσει  να κρύψει τον πόνο του πίσω από προκλητικές ενέργειες.

Το παιδί 9 έως 12 ετών

Πολλές φορές εμφανίζει δείγματα εκλογίκευσης τα οποία μπορεί να είναι  και ανησυχητικά: “ ο άνθρωπος γερνάει και πεθαίνει, αυτός είναι ο κύκλος της ζωής”. Τα περισσότερα παιδιά σε αυτή την ηλικία παρουσιάζουν ξεκάθαρους μηχανισμούς  άμυνας απέναντι στο θάνατο.  Συνεχίζουν να  καταβάλλουν προσπάθεια  στο σχολείο τους και να δείχνουν ότι είναι δυνατά. Οι οικείοι τους δεν θα πρέπει να ερμηνεύσουν τη στάση τους ως αδιαφορία ή έλλειψη συναισθήματος.

Από τα 12 έως  και την εφηβεία

Η εφηβεία είναι μία μεταβατική περίοδος βιολογικών και  ψυχολογικών αλλαγών,  στην διάρκεια της οποίας  το παιδί εγκαταλείπει σταδιακά τη «μαγική σκέψη»  και την αίσθηση παντοδυναμίας και αναγκάζεται  να στραφεί στην αναζήτηση της ατομικής και σεξουαλικής του ταυτότητας. Παράλληλα, το ίδιο διάστημα  αναζητά έντονα την αυτονομία του,  ενώ ταυτόχρονα επηρεάζεται από τους συνομηλίκους  και ταυτίζεται μαζί τους. Ο φόβος της απόρριψης από τους φίλους και το άγχος μήπως αποκαλυφθούν τα συναισθήματά του τον/την  ωθούν να κλειστεί στον εαυτό του/της και να κρύψει  κάθε ευαισθησία του/της. Η άρνηση των συναισθημάτων του σε συνδυασμό με  μία συμπεριφορά επίδειξης δύναμης  μπορεί να τον ωθήσουν  να αποκρύψει  τη δική του θλίψη και  να τον εγκλωβίσουν σε ρόλο παρηγορητή  του γονέα.

Μία από τις  απορίες που εκδηλώνεται συχνότερα  από τους εφήβους αφορά  τη ζωή μετά θάνατον. Συχνά, οι έφηβοι παρουσιάζουν μια προτίμηση  στις ταινίες τρόμου με κυρίαρχο θέμα το άγχος του θανάτου, που προβάλλεται με αμεσότητα μέσα από σχετικές εικόνες και θέματα ως ένα τρόπο για να αποδείξουν στην ομάδα ότι ελέγχουν απόλυτα τον εαυτό τους  ή να  διακωμωδήσουν τα όσα γνωρίζουν σχετικά με το ανθρώπινο σώμα του οποίου οι βιολογικές λειτουργίες μοιάζουν  να είναι η μόνη παράμετρος που τους ενδιαφέρει.  Οι  έφηβοι  λοιπόν δεν αγνοούν το θάνατο, απλώς άλλοτε προσπαθούν να τον προσεγγίσουν κι άλλοτε να  τον απωθήσουν επειδή  γνωρίζουν ότι είναι δίπλα τους.

Είναι σημαντικό το θέμα ενός θανάτου  να συζητιέται διεξοδικά με τους εφήβους. Αντίθετα, στην περίπτωση που επιχειρήσουμε να το θίξουμε επιφανειακά είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσουμε την ειρωνεία τους για το ενδιαφέρον μας.

Ο καλύτερος τρόπος για να ανοίξουμε διάλογο με τους εφήβους είναι να είμαστε αυθεντικοί. Ο  μεγαλύτερος κίνδυνος για τον έφηβο  μετά την απώλεια ενός αγαπημένου του προσώπου  είναι  η στροφή στη χρήση ναρκωτικών ή σε  άλλες αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.

Βιβλιογραφία:
-Bacque, Marie-Frederique. (2004). Πένθος και Υγεία, άλλοτε και σήμερα. Αθήνα: Εκδόσεις Θυμάρι. σελ 119-130

Featured image: By Hulki Okan Tabak on Pixabay